Pushbacks in Griekse wateren: Waar ligt de grens, Europa?
Tekst en fotografie: Anke van der Meer
Op het dek van de Aris Manos III steekt een schipper een sigaret aan. Zijn kotter heeft hij net aangemeerd in de haven van Mytilene, de hoofdstad van Lesbos. Er liggen grote en kleinere vissersboten, de terrassen zitten vol en toeristen flaneren over de boulevard. Én de Griekse kustwacht is present. Met vier grote grijze patrouilleschepen, standaard uitgerust met één kanon voor en één kanon aan de achterkant.
Iedere namiddag verlaten de schepen de haven. De vissersboten om te vissen, en de patrouilleschepen om de onzichtbare grens tussen Europa en Azië te bewaken.
’s Ochtends in alle vroegte zie ik, vanaf het terras van mijn hotel, de schepen terugkeren naar de haven en ik vraag me af wat er die nacht heeft plaatsgevonden. Was het rustig of zijn er dingen gebeurd die het daglicht niet kunnen verdragen?
Eerder heb ik de Duitse Anna* ontmoet. Ze woont met haar gezin in een klein dorpje in het noorden van Lesbos met uitzicht op zee. Daar heeft zij de vluchtelingencrisis zien ontwikkelen en veranderen. Van de duizenden mensen die vanaf 2015 dagelijks op de stranden aankwamen, tot de beruchte pushbacks van nu.
Pushbacks zijn praktijken waarbij de kustwacht systematisch probeert te voorkomen dat boten met vluchtelingen de Griekse kust bereiken. Ze zijn controversieel op meerdere vlakken. Er is namelijk een plicht, vastgelegd in regelgeving van de Verenigde Naties, dat een vaartuig in nood ten allen tijde moet worden geholpen. De Griekse kustwacht doet het tegenovergestelde. Er zijn verschillende bewegende beelden waarop te zien is dat ze met hun schepen de rubberboten omcirkelen, zorgen voor hoge golfslag om de opvarenden te intimideren en soms zelfs hun kanonnen afvuren.
“Turkije is maar een paar kilometer verderop,” zegt Anna, “ik kan het zien liggen vanaf mijn balkon. Al jaren zijn we getuige van de rubberbootjes met vluchtelingen die de oversteek maken, maar nu zien we voor onze ogen dat de Griekse kustwacht diezelfde bootjes terugduwt.”
Ze legt de huidige situatie verder uit. “Lesbos is altijd een plek geweest waar vluchtelingen naartoe kwamen, maar het verschil is dat mensen tegenwoordig niet meer de kans krijgen om verder Europa in te gaan. Vanaf het moment dat de Turkije-deal van kracht ging, werden de grenzen van Europa aangescherpt. De Griekse eilanden werden daardoor min of meer openluchtgevangenissen.”
De Turkije-deal, gesloten in 2016 tussen Turkije en de EU-lidstaten, houdt in het kort in dat iedere vluchteling aangekomen op de Griekse eilanden een asielprocedure doorloopt om te beoordelen of hij al dan niet veilig terug naar Turkije zou kunnen. In ruil daarvoor heeft de EU Turkije miljarden euro’s betaald voor opvang. Inmiddels houdt Turkije vluchtelingen die door willen reizen niet meer tegen, maar door de pandemie is het aantal mensen wel sterk gedaald.
Volgens de wekelijkse rapporten van de website ‘Aegean Boat Reports’ lukt het ongeveer 10% van de mensen die de oversteek maken om zich daadwerkelijk te registreren en asiel aan te vragen. Dit betekent echter niet dat 90% de Griekse kust nooit haalt en al op zee wordt teruggeduwd door de Griekse kustwacht. Een groot gedeelte van de pushbacks gebeurt namelijk nadat mensen aan land zijn gekomen.
Wekelijks ziet Anna vele schrijnende verhalen zich voor haar ogen afspelen. “Vanaf mijn balkon zag ik in alle vroegte een boot aankomen op één van de stranden hier. Er waren 20 volwassenen aan boord en ongeveer 30 kinderen, waaronder veel peuters en baby's. Nadat ze aan land waren gekomen, klommen ze omhoog via de onverharde weg op zoek naar hulp. Een aantal van mijn buren die daar liepen met hun schapen hebben ze daar gezien. Met hun mobiele telefoons namen de vluchtelingen contact op met hulporganisaties om hen te komen halen en naar één van de registratielocaties te brengen. Maar op een gegeven ogenblik waren ze verdwenen en niet meer te bereiken.”
Wat er daarna is gebeurd, is speculatie, maar de zwarte jeeps die Anna vervolgens het zandpad op zag rijden, moeten wel verband houden met deze aankomst.
"We hebben gevraagd aan de lokale overheden: ‘Waar zijn deze mensen? Waarom zijn ze niet geregistreerd? Waarom zitten ze niet in een opvangkamp? Waarom zitten ze niet in het quarantainekamp?’ Maar niemand heeft iets gezien, terwijl wij in het dorp weten wat er is gebeurd. Deze mensen zijn met geweld meegenomen, hun telefoons zijn afgepakt en ze zijn door de geheime politie weer op een patrouilleschip gezet. Vervolgens zijn ze midden op zee, terwijl ze onder schot gehouden worden, gedwongen om op drijvende "reddingsvlotten" over te stappen. Daarna zijn ze aan hun lot overgelaten. Zonder motor, zonder eten en drinken, zonder een manier om hulp te vragen. Midden in de nacht, na vele uren te hebben rondgedobberd, zijn ze opgepikt door de Turkse kustwacht.”
Een patrouilleschip van de Griekse kustwacht keert in de ochtend terug naar de haven van Mytilene (Foto: Han Cuperus)
De noordkant van Lesbos met in de verte Turkije waar veel bootjes aankomen. Er wordt gezegd dat er spionnen zitten die de aankomst van boten melden aan de geheime politie.
Anna zucht even voordat ze verder gaat. “Godzijdank zijn ze gevonden, want ze hadden ook kunnen verdrinken. Het erge is dat de Griekse regering blijft beweren dat dit niet gebeurt, maar ik ben hier elke dag getuige van. Mijn buren zijn hier elke dag getuige van. Toch kunnen we niets doen. Journalisten die erover willen berichten zijn bang hun vergunning te verliezen. Mensen die willen helpen zijn bang om gearresteerd te worden.”
Van juriste Marion Bouchetel, die werkt voor NGO Legal Centre Lesvos, hoor ik vergelijkbare verhalen. “Wij krijgen regelmatig telefoontjes van overlevenden van de pushbacks. Ze vertellen dat de Griekse kustwacht ze heeft teruggeduwd over de grens zodat de Turkse kustwacht hun vlot oppikt. Wij checken die informatie en rapporteren aan de Griekse overheid, maar daar wordt stelselmatig ontkend dat gebeurt.”
“Maar de pushbacks op zee en op land zijn criminele acties waardoor mensen hun recht om asiel aan te vragen wordt ontzegd,” zegt Marion. “Griekenland heeft als enige lidstaat niet het protocol 4 van de Europese declaratie van mensenrechten ondertekend. Dat is het protocol dat de collectieve uitzetting van buitenlanders verbiedt. Je zou bijna zeggen dat Griekenland de huidige situatie al had voorzien.”
Duidelijk is dat Griekenland koste wat kost het vluchtelingen onmogelijk wil maken om aan land te komen. Het blijft schokkend dat Frontex, een EU-agentschap betaald door Europees belastinggeld, het Griekse beleid indirect steunt, hoewel het daarmee de eigen EU-wetgeving schendt.
Marion: “We hebben tot nu toe geen direct bewijs dat Frontex betrokken is bij pushbacks, zij wijzen naar de Griekse kustwacht. Maar Frontex is aanwezig in de havens en monitort de kust met meerdere schepen. Dat is een voorbeeld van de manieren waarop zij valideren wat de Griekse kustwacht doet.”
Volgens Dana Schmalz, autoriteit op dit gebied en rechtsgeleerde bij het Duitse Max Planck Instituut, kan gesteld worden dat als Frontex aanwezig is bij het vuile werk dat de Griekse kustwacht uitvoert, ze daardoor betrokken zijn bij illegale pushbacks.
De schipper (l) van vissersboot Aris Manos III
Marion Bouchetel van Legal Centre Lesvos. Voor haar veiligheid is het beter om niet herkenbaar in beeld te zijn.
In die mooie haven in Mytilene zit de schipper nog steeds aan boord van de Aris Manos III. De directe impact van de vluchtelingencrisis en de pushbacks gaat langs hem heen. Maar als je het hem direct zou vragen zou hij vast zeggen dat hij niet heeft gevraagd om een haven die voller ligt met patrouilleschepen dan met vissersboten. En dat hij niet heeft gevraagd om een eiland vol met vluchtelingen die klem zitten in een asielprocedure. De onvrede van de inwoners van Lesbos groeit, en wordt bovendien aangewakkerd door nationalisten en populisten. Wat zijn persoonlijke gedachten zijn is mij onbekend, maar het zou kunnen dat ze niet heel veel anders zijn dan die van Marion als ze zegt: “Ik ben persoonlijk teleurgesteld omdat ik zie dat er politiek niets gedaan wordt, geen onderzoek, geen verbod, geen uitspraken.”
Eurocommisaris voor Binnenlandse Zaken Ylva Johansson heeft deze week gezegd dat beschuldigingen van geweld tegen asielzoekers moeten worden onderzocht, niet alleen in Griekenland, maar in de hele EU. Want zegt ze: “We kunnen onze grenzen niet beschermen door de rechten van mensen te schenden.”
*Om veiligheidsredenen is de naam van Anna veranderd. Haar echte naam is bij de redactie bekend.