Lesbos - Necropolitieke grenzen: Wie mag blijven leven?

Wat is de betekenis van leven op een grens eiland en hoeveel heeft dit aan betekenis gewonnen tijdens de quarantaineperiode? Het begin van 2020 was al moeilijk voor het eiland Lesbos. Toen de omstandigheden in het kamp Moria uit de hand liepen, werden barrières tussen eilandbewoners, migranten en solidariteitsactivisten moeilijk te overwinnen. De migranten organiseerden zichzelf steeds beter en demonstraties kwamen vaker voor dan ooit. Racistische aanvallen namen snel toe en velen werden geterroriseerd. Vertegenwoordigers van rechtse partijen en leden van extreemrechtse groeperingen uit verschillende landen in Europa wilden naar het eiland komen om in te grijpen in de situatie, maar de antifascistische groeperingen op het eiland stuurden hen met een duidelijke boodschap terug.

Toen verspreidde het nieuws van de epidemie zich wereldwijd en begin maart bereikte Covid-19 zelf het eiland. Het kwam op Lesbos aan via een Griekse vrouw die was teruggekeerd uit het Heilige Land en niet, zoals iedereen had gevreesd en voorspeld, via migranten. Toen kwamen er nog twee gevallen binnen, dit keer met een echtpaar dat terug kwam van hun vakantie in Thailand. Gelukkig voelde het coronavirus zich niet thuis op het eiland of in kamp Moria. Waar we het meest bang voor waren, gebeurde niet. Uiteindelijk, na een totaal van zes gevallen en slechts één dode, werd het coronavirus gevangen op een van de sterke winden rond het eiland en waaide verder naar elders.

Het coronavirus maakte de grenzen die onzichtbaar waren voor mensen met privileges plotseling zichtbaar voor iedereen: de grens tussen het eiland Lesbos en het Griekse vasteland die westerlingen gemakkelijk konden oversteken, de grenzen tussen de Schengenlanden**, de grens tussen Turkije en Griekenland waar velen stierven maar de geprivilegieerden veilig konden oversteken met een kaartje van € 10. Tijdens de quarantaine heeft iedereen meegemaakt hoe ze samen op het eiland vastzaten. Een Zwitserse vriend vertelde me dat hij voor het eerst het gevoel had dat zijn paspoort hem niet de vrijheid gaf om te reizen, en hoe vreemd dit gevoel was. Voor het eerst voelde ik, die mijn hele leven met visums en grenzen te maken had gehad, de onmogelijkheid om geliefden in mijn land te bereiken; geliefden die ik elke dag voor me zag daar aan de andere kant van de grens, in Turkije.

En heeft die zichtbaarheid van de grenzen ons nu gelijk gemaakt? Natuurlijk niet. De mensen die moeite hadden om water te krijgen om hun handen te wassen, als ze toevallig wat zeep vonden … de mensen die urenlang in grote menigten in de rij voor de maaltijd in kamp Moria zaten te wachten terwijl wereldwijd de waarschuwingen over ‘sociaal afstand bewaren’ telkens werden herhaald … de mensen die niet beschikten over de meest elementaire gezondheidszorg … de mensen van wie het asielgesprek voor onbepaalde tijd werd uitgesteld … de gevangenen in hongerstaking in het uitzetcentrum van Moria, de mensen die worden onderdrukt door een brute politiemacht … of de nieuwkomers op het eiland die niet 14 dagen maar voor onbepaalde tijd in quarantaine werden gehouden en die meer dan een maand lang, soms in de stromende regen op de stranden werden vastgehouden, zonder tenten en zelfs zonder kamp … Heeft deze pandemie hun gelijkwaardigheid gebracht?

Hoewel het erop lijkt dat we voorlopig zonder incidenten zijn weggekomen, waren de dagen vol met onzekerheid, angst en paranoia, met migranten die tijdens de quarantaineperiode in het kamp waren opgesloten. De reactie van de regering op Covid-19 heeft de voorwaarden geschapen voor een gesloten migrantenkamp op het eiland; iets dat ze telkens had voorgesteld, maar steeds uitgesteld, is nu werkelijkheid geworden en zo wil de regering het graag houden. Het kamp veranderen in een detentiefaciliteit die de migranten niet kunnen verlaten, is altijd haar wens geweest om discipline en controle uit te kunnen oefenen. De pandemie heeft de overheid de aanleiding gegeven om ongewenste elementen op te sluiten, en ze onderneemt nu stappen die erop wijzen dat kamp Moria voortaan gesloten zal blijven.

Als het virus per definitie ‘vreemd en anders’ is, dan hebben de gebeurtenissen van de laatste dagen ons geleerd om een paar fundamentele vragen te stellen. Welke vreemdeling vormt het gevaar? Wat is een vreemdeling? De vreemdeling van wie gedacht werd dat hij over de grens was, is nu overal geïnfiltreerd, en we weten niet of hij er wel of niet is. In tegenstelling tot de migrerende vreemdeling, die zelfs zichtbaar wordt als je hem probeert onzichtbaar te maken, is deze vreemdeling onzichtbaar zelfs als je hem wel wil zien, misschien zelfs in de lucht die je inademt of hij daalt in minuskule druppeltjes op je neer. Hier, in tegenstelling tot de vreemdelingen die jij onzichtbaar hebt gemaakt, houdt het jou gevangen met zijn onzichtbaarheid. Dit was jouw grootste angst.

‘Vreemdelingen’ die niet worden geaccepteerd in de westerse samenleving, arbeiders die worden gedwongen te werken tijdens de quarantaineperiode, degene die geen thuis hebben terwijl we opgeroepen worden om thuis te blijven, zullen opstand komen tegen degenen die hun geen waarde toekennen en hen opofferen aan het virus. Preciado heeft gelijk. Voor de onderdrukten is het, om te overleven in deze maatschappij, tijd om een les te leren van het coronavirus en ook te muteren. Niemand accepteert dat deze omstandigheden zullen voortduren. De zelf-georganiseerde demonstraties in Moria tijdens de lockdown zijn daar het bewijs van.

* Necropolitiek is het gebruik van sociale en politieke macht om te dicteren hoe sommige mensen mogen leven en hoe sommige moeten sterven. Deze term werd voor het eerst gebruikt door de filosoof Achille Mbembe uit Kameroen.

** Schengenlanden zijn de landen van de Europese unie waar geen grenscontrole met paspoorten is om de onderlinge grenzen over te steken.